Co wniosły ziemie zaborcze i ich mieszkańcy w historię odrodzonej II Rzeczypospolitej? Jakie wniosły wartości, jakie sukcesy, porażki i troski, jakie poczucie świadomości lokalnej, państwowej, narodowej? Odrodzona w latach 1918 - 1921 Rzeczpospolita składała się z ziem należących wcześniej do czterech państw: Rosji, Niemiec (Prus), Austrii oraz Węgier. Kulturowe i cywilizacyjne zróżnicowanie bardzo silnie rzutowało na dzieje Polski i jej mieszkańców w II Rzeczypospolitej. Miało też wpływ na historię w okresie PRL - u, a także na współczesne dzieje Polski. Dziedzictwo, co oczywiste, ulegało ewolucyjnym zmianom w tempie.
Wybuch pierwszej wojny światowej, w której skonfliktowani byli wszyscy zaborcy Polski stwarzał nową sytuację, która mogła doprowadzić do odzyskania Niepodległości. Roman Dmowski, przywódca Narodowej Demokracji miał nadzieję, że ciężko doświadczana przez wojnę Rosja zrozumie potrzebę współdziałania z Polakami. Zawiódł się jednak całkowicie. Inną drogą podążył Józef Piłsudski, który głównego wroga Polski upatrywał w Rosji. Jego zdaniem wybuch wojny stworzył niepowtarzalną szansę wywołania, z poparciem Austrii i Niemiec, antyrosyjskiego powstania. Jednak Piłsudski odmówił poparcia werbunku do Legionów, bez jasnej deklaracji niepodległości Polski. Został przez Niemców aresztowany i internowany w Magdeburgu. W słynnym programie pokojowym z 8 stycznia 1918 roku prezydent USA Woodrow Wilson, napisał, że winno odrodzić się niepodległe państwo polskie, mające wolny i bezpieczny dostęp do morza.
Listopad 1918. Kończy się pierwsza wojna światowa, następuje klęska Niemiec i Austro - Węgier. Rosja jest w tym czasie pochłonięta chaosem rewolucji bolszewickiej. Tę wyjątkową militarną i geopolityczną sytuację, umiejętnie i odważnie wykorzystują samo organizujący się Polacy. Po 123 latach zaborów, Polska ponownie staje się wolna, niepodległa i suwerenna, ale jeszcze nie jest bezpieczna. Zapanowuje euforia.
Po 123 latach odzyskania niepodległości Polacy nadal walczą. Teraz o granice, których kształt zależy od sytuacji międzynarodowej oraz decyzji zwycięskich w I wojnie światowej mocarstw. Wprawdzie pewne decyzje zapadły w 1919 r. na konferencji pokojowej w Wersalu jednak mapa II Rzeczypospolitej nie powstałaby, gdyby nie toczące plebiscyty i bitwy na wielu frontach. Kształt naszych granic ukształtował się dopiero po zawarciu traktatu ryskiego z bolszewicką Rosją i zakończeniu plebiscytów na Warmii i Mazurach.
Jednym z elementów życia społecznego, których nie trzeba było budować w Polsce od podstaw, stanowił system partyjny. Na stosunki między poszczególnymi partiami wpływały nie tylko różnice ideowe i programowe, ale również odmienna ocena działalności na rzecz niepodległości Polski w czasie I wojny światowej. Odrębną pozycję zajmowali komuniści, którzy zwalczali demokrację i dążyli do wprowadzenia w Polsce systemu rządów totalitarnych na wzór bolszewicki. 17 marca 1921 roku sejm jednogłośnie uchwalił konstytucję, nazwaną później marcową. Konstytucja mówiła o Polsce jako państwie demokratycznym, w którym wprowadzono trójpodział władzy. Zabójstwo prezydenta Narutowicza i atmosfera, która do niego doprowadziła, dowodziły braku zrozumienia dla demokracji, rządzącej się umiarkowaniem w opiniach, tolerancją wobec innych przekonań politycznych i dążeniem do kompromisu w rozstrzyganiu konfliktów politycznych.
Cykl filmów dokumentalnych opowiadających o najważniejszych wydarzeniach i postaciach w historii Polski od przełomu XIX i XX wieku po rok 2004. To kanon wiedzy historycznej pokazujący źródła tożsamości Polaków oraz wydarzenia i procesy, które kształtowały postawy patriotyczne i obywatelskie. Nie są to kroniki lat, ale eseje, dotyczące konkretnych problemów np. Gospodarka II Rzeczypospolitej czy Emigracja polityczna 1957 - 89, inne odcinki są relacjami o przełomowych momentach naszej historii np.: "Grudzień 1970", "Polskie lato 1980". Scenariusze poszczególnych odcinków są wynikiem pracy zespołu najwybitniejszych polskich historyków. Niezwykłe często nigdy nie publikowane wcześniej archiwalne filmy i dokumenty pozwalają nie tylko zrozumieć ale też poczuć klimat minionych 100 lat.
Społeczeństwo II Rzeczpospolitej. Polska Rzeczpospolita była państwem odbudowywanym po stu dwudziestu trzech latach nieistnienia. Było to niewątpliwie nowe państwo, które miało nowe granice i społeczeństwo ukształtowane w trzech zaborach. Każdy z nich miał inny system prawny, gospodarczy, a także inne doświadczenia historyczne, inny system wartości, inną mentalność. Polska liczyła w 1921 roku ponad 27 milionów mieszkańców, co stawiało nas na 6 - tym miejscu w Europie. Mniejszości narodowe stanowiły jedną trzecią ludności. Polska była krajem rolniczym. Ziemiaństwo traciło dominującą pozycję w kulturze narodowej, choć jego styl życia zachował ogromną siłę przyciągania. Poza przemysłem, który dopiero się rozwijał najwięcej robotników zatrudnionych było w rzemiośle. Inteligencja była grupą, która przewodziła w walce o niepodległość, a w niepodległym państwie otworzyły się przed nią nowe drogi awansu. Władze państwowe uznawały szczególną rolę Kościoła katolickiego.
Rządy pomajowe. Dojście do władzy ludzi blisko związanych z Józefem Piłsudskim, z założenia ideowych i bezwzględnie uczciwych, miało prowadzić do uzdrowienia stosunków w państwie. Od owego uzdrowienia z łaciny sanatio rządy po przewrocie majowym nazwano rządami sanacji. Po śmierci Józefa Piłsudskiego nastąpiło systematyczne odsuwanie od władzy jego najbliższych współpracowników. Coraz bardziej bezwzględna walka z opozycją spowodowały, że Polska stopniowo przestawała być państwem demokratycznym, stając się państwem autorytarnym. Gwałtowne pogorszenie się sytuacji międzynarodowej nie zakończyło sporów i nie poprawiło sytuacji wewnętrznej. Przywidujący nadchodzącą katastrofę, odsunięty od władzy i załamany faktem sprzeniewierzenia się ideom Marszałka Piłsudskiego jego najbliższy współpracownik i przywódca obozu sanacyjnego, Walery Sławek w kwietniu 1939 roku popełnił samobójstwo. Za klęska we wrześniu 1939 społeczeństwo obwiniło rządy tych, którym w znacznej mierze zawierzyło w maju 1926.
Gospodarka II Rzeczpospolitej. Polska utraciła podczas pierwszej wojny światowej około 30 procent majątku narodowego. Po odzyskaniu niepodległości trzeba było przeprowadzić unifikację nie tylko gospodarczą, ale również prawa, administracji, oświaty, systemu podatkowego, miar i wag. Między ośrodkami przemysłowymi i największymi miastami Polski brakowało połączeń komunikacyjnych. Problem stanowiły również różnice gospodarcze występujące między poszczególnymi częściami kraju. Jednym z najpilniejszych zadań władz skarbowych Rzeczypospolitej była unifikacja walutowa. Markę zastąpił złoty polski emitowany przez Bank Polski. Wielkim osiągnięciem było wybudowanie portu morskiego w Gdyni oraz magistrali kolejowej łączącą Gdynię z Górnym Śląskiem. W latach trzydziestych rozpoczęto budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego.
Nauka i kultura w II Rzeczpospolitej. Po odzyskaniu niepodległości w Polsce było 33 % analfabetów. Państwo konsekwentnie realizowało obowiązek bezpłatnego powszechnego nauczania, który w latach trzydziestych objął ponad 90 procent dzieci. Na początku lat dwudziestych było 17 szkół wyższych, a pod koniec lat trzydziestych już 32 szkoły wyższe, kształcące 50 tysięcy studentów. Powstanie suwerennego państwa wpłynęło pozytywnie na rozwój życia kulturalnego oraz na jego demokratyzację i upowszechnienie. Sprzyjał temu rozwój czytelnictwa książek i różnego rodzaju periodyków oraz gazet codziennych. Odzyskanie niepodległości zbiegło się z rozwojem nowych form życia literackiego i artystycznego.
Podstawowym celem polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej było zabezpieczenie istnienia państwa polskiego i jego granic w istniejącym położeniu geopolitycznym. Niemcy i Związek Sowiecki w gruncie rzeczy nie pogodziły się z istnieniem suwerennej Rzeczpospolitej. Do tego należy dodać napięte stosunki z Czechosłowacją i Litwą. W tej sytuacji, sojusz z Francją, ówczesnym mocarstwem, stał się kamieniem węgielnym polskiej dyplomacji i jak się później okaże, złudnym gwarantem polskiego bezpieczeństwa.
23 sierpnia 1939 roku, Niemcy i Związek Radziecki podpisały pakt o nieagresji, zwany paktem Ribbentrop - Mołotow. Tego dnia zdecydowano, że Hitler i Stalin wspólnie uderzając na Rzeczpospolitą faktycznie dokonają czwartego rozbioru Polski. 1 września 1939 roku Niemcy zaatakowały Polskę bez wypowiedzenia wojny. 3 września Francja i Wielka Brytania wypowiedziały Niemcom wojnę. Niestety parę dni później premierzy obu państw postanowili, że nie podejmą żadnych istotnych działań militarnych przeciwko III Rzeszy. Pomimo zaciętej, heroicznej obrony wojsk polskich, postępy Wehrmachtu były porażające. Niemcy prowadziły wojnę bezwzględną, totalną, mającą na celu sterroryzowanie ludności cywilnej tak, aby złamać wszelką wolę oporu. Kiedy klęska Polski była już przesądzona, 17 września zdradziecko zaatakował ją Związek Sowiecki, łamiąc tym samym pakt o nieagresji.
Od pierwszych dni okupacji polityka niemiecka wobec społeczeństwa polskiego miała niezwykle represyjny charakter. Szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, któremu podlegały SS i Gestapo – Heinrich Himmler oświadczył, że zagłada Polaków jest podstawowym obowiązkiem narodu niemieckiego, zostaną starci z powierzchni ziemi. Terror, publiczne egzekucje, wywózki do obozów koncentracyjnych, w tym do nowo powstałego obozu w Auschwitz stały się ponurą codziennością. Głównym celem Niemców była likwidacja polskich elit i inteligencja. Pozbawieni najwartościowszej części społeczeństwa, Polacy mieli stać się posłusznymi niewolnikami dla niemieckiej rasy panów.
Agresja niemiecka na Polskę stała się cezurą w historii polskich Żydów. Jeszcze podczas trwania walk we wrześniu 1939 roku, w ramach tak zwanego oczyszczania zaplecza frontu przez specjalne grupy operacyjne (Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei), w wielu miejscach doszło do antyżydowskich ekscesów. Płonęły synagogi, a Żydzi stawali się obiektem terroru i szykan. Ostateczna decyzja wymordowania wszystkich Żydów, znajdujących się pod niemieckim panowaniem, zapadła 20 stycznia 1942 roku. W wyniku planowego działania Niemców, w rezultacie masowych mordów, w gettach, w obozach zagłady życie straciło 3 mln. polskich Żydów.
W wyniku układu sowiecko-niemieckiego z 23 września 1939, z jego modyfikacją 28 września, ziemie okupowane przez Związek Sowiecki stanowiły 51,6% powierzchni Polski z ludnością stanowiącą 37,3 %, czyli 13 milionów 200 tysięcy osób. Celem polityki sowieckiej była pełna inkorporacja zagarniętych ziem i powszechna ich sowietyzacja. Potencjalnych przeciwników wtrącano do więzień, mordowano bądź zasądzano wieloletnie wyroki skutkujące wywózką do Gułagów na wschodzie ZSRS. Wiosną 1940 Sowieci zamordowali polskich oficerów przebywających w trzech obozach jenieckich: Starobielsk, Kozielsk i Ostaszków. Taki sam los spotkał oficerów I przedstawicieli polskich elit, osadzonych w znajdujących się na terenach okupowanej Polski więzieniach NKWD. Symbolem tej zbrodni stał się Katyń. Powszechną formą represji były deportacje obywateli polskich do odległych rejonów Związku Sowieckiego. Wybuch wojny niemiecko-sowieckiej zakończył okres współpracy między Berlinem a Moskwą.
We wrześniu 1939 roku, z inicjatywy generała Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza, utworzono Służbę Zwycięstwu Polski, w grudniu generał Władysław Sikorski rozwiązał ją i w jej miejsce powołał Związek Walki Zbrojnej z siedzibą w Paryżu. Pod nazwą Szare Szeregi podziemną działalność prowadziło harcerstwo. Środowiska bliskie sanacji powołały Tajną Organizację Wojskową oraz Organizację Orła Białego. Prawie wszystkie partie działające w podziemiu tworzyły swoje organizacje wojskowe, z których zdecydowana większość weszła w skład Armii Krajowej. Głównymi sposobami walki były sabotaż i dywersja. Szkolono wojsko, działały tajne wydawnictwa i tajne nauczanie. Polskie Państwo Podziemne to nie tylko wojenne dokonania ale i wielki niepodważalny kapitał moralny.
W grudniu 1942 roku utworzono Kierownictwo Walki Cywilnej z takimi wydziałami jak: sądowym, sabotażowo-dywersyjnym, informacji radiowej czy rejestracji zbrodni hitlerowskich. W 1943 roku połączono je z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej i powstało Kierownictwo Walki Podziemnej. Działało także Biuro Ziem Nowych przygotowujące plany przejęcia po wojnie Prus Wschodnich, Pomorza Zachodniego i Śląska Opolskiego. Od początku 44 roku działała Rada Jedności Narodowej pełniąc funkcję polskiego podziemnego parlamentu. W marcu 1945 roku Sowieci aresztowali 16 przywódców Polski Podziemnej. W Moskwie urządzili słynny proces szesnastu, w wyniku którego Stanisław Jankowski, Stanisław Jasiukiewicz i Leopold Okulicki nie wyszli już z więzienia. Zmarli lub zostali zamordowani.
Przegrana we wrześniu 1939 r. nie oznaczała końca działań zbrojnych z udziałem Wojska Polskiego. Zaczęto je odtwarzać pod egidą Rządu RP we Francji jeszcze w tym samym roku. Późniejsza obrona Norwegii, walki we Francji w 1940 roku, Bitwa o Anglię i udział polskich lotników w bombardowaniu Niemiec, starcia na morzu polskiej Marynarki Wojennej, Tobruk, Monte Cassino, Ankona, Arnhem, Falaise, Bolonia, wyzwolenie Belgii i Holandii nie wyczerpują daniny krwi polskiego żołnierza walczącego w szeregach Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie do ostatnich dni wojny. Mimo tego, względy polityczne i wynikająca z nich kolejna zdrada Aliantów spowodowały, że żołnierze czwartej co do wielkości armii walczącej z Niemcami nie zostali zaproszeni na defiladę zwycięstwa w Londynie. Był to jeden z najbardziej bolesnych momentów w historii polskiego oręża.
Po zerwaniu przez Moskwę stosunków polsko-sowieckich, pod auspicjami przebywających w ZSRR polskich komunistów zaczęto tworzyć 1. Dywizję Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Powstające oddziały miały stać się zalążkiem nowych, pozostających pod wyłącznym kierownictwem Sowietów Polskich Sił Zbrojnych. Kadrę oficerską w większości mieli stanowić Sowieci. Wiosną 1944 utworzono 1. Armię Wojska Polskiego, która uczestniczyła w wyzwoleniu Warszawy, w walkach o Wał Pomorski i w zdobyciu Berlina. Latem 1944, na terenach zajętej przez Sowietów Polski, rozpoczęto formowanie 2. Armii Wojska Polskiego, która w 1945 wzięła udział przy forsowaniu Nysy Łużyckiej i krwawych walkach pod Budziszynem. Los żołnierzy obu polskich armii, często bywał tragiczny. Źle dowodzeni, często walczący bez odpowiedniego wsparcia ponosili olbrzymie straty. Mimo to, mężnie przelewali krew, ginąc jeszcze kilka dni po zakończeniu wojny. Wielu z nich zmuszonych było do prowadzenia bratobójczych walk z polskim podziemiem.
Po agresji sowieckiej na Polskę 17 września 1939 roku nie istniały żadne kanały łączności między rządem Rzeczypospolitej w Londynie, a Moskwą. Dopiero po ataku Niemców na dotychczasowego sojusznika nawiązane zostały stosunki polsko - sowieckie. Podpisany został układ pomiędzy ambasadorem sowieckim w Londynie Iwanem Majskim i premierem rządu Rzeczypospolitej generałem Władysławem Sikorskim. Jednak tworzenie armii polskiej w ZSRR napotykało na mnóstwo przeszkód i w końcu spowodowało jej wycofanie do Iranu. Gdy w kwietniu 1943 roku Niemcy odkryli w Katyniu masowe groby oficerów polskich Moskwa stwierdziła, że zostali zamordowani przez hitlerowców. Wniosek rządu Rzeczypospolitej do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie o zbadanie sprawy spowodował zerwanie przez Stalina stosunków z polskim rządem. Tym samym Stalin miał wolne ręce i mógł realizować własną politykę przy pomocy tworzonych przez siebie struktur agenturalnych.
Przed wybuchem II wojny światowej Polska była związana sojuszami z Francją i Wielką Brytanią. Traktaty te wydawały się gwarantować bezpieczeństwo i niepodległość. Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wojnę III Rzeszy, gdy ta napadła Polskę, ale oba mocarstwa zachowały bierność militarną do chwili, gdy same zostały zaatakowane przez Niemcy. Po ataku III Rzeszy na dotychczasowego sojusznika, Związek Sowiecki znalazł się w koalicji antyhitlerowskiej. Nie zmieniło to jednak nastawienia Stalina do Polski. Wielkiej Brytanii zależało bardzo na dobrych relacjach z Moskwą, sojusznikiem dźwigającym główną część ciężaru walki z Niemcami. Dla Stanów Zjednoczonym najważniejsze było pozyskanie Związku Sowieckiego do wojny z Japonią. Sprawa polska właściwie przeszkadzała w dobrych relacjach ze Stalinem. Podczas trzech konferencji, Jałcie i Poczdamie, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Związek Sowiecki przesądzili o kształcie terytorialnym i politycznym Polski, oddając ją praktycznie Stalinowi.
Wycofywanie się wojsk niemieckich i zbliżanie Armii Czerwonej do ziem polskich zmuszało dowództwo AK do podjęcia decyzji o formie walki przeciw Niemcom. Opracowano koncepcję działań pod kryptonimem „Burza”. Zakładała ona zajmowanie przez Armię Krajową obszarów Polski we współdziałaniu z wojskami sowieckimi. Następnym krokiem miało być ujawnienie oddziałów AK i wystąpienie wobec Rosjan jako gospodarz ziem polskich. Żołnierze AK, którzy podjęli walkę z Niemcami byli rozbrajani, aresztowani i zsyłani w głąb Związku Sowieckiego. Warszawa w założeniach akcji „Burza” nie była przewidywana jako teren działań wojskowych. Stalin wykorzystał okazję do zlikwidowania Powstania Warszawskiego i jego uczestników rękami niemieckimi. Armia Czerwona nacierająca na Warszawę otrzymała rozkaz przejścia do obrony. Warszawa została w znacznej części zniszczona już w czasie walk, a po kapitulacji specjalne oddziały niemieckie przystąpiły, na rozkaz Hitlera, do akcji burzenia miasta.
Prace nad utworzeniem popieranego przez Stalina ośrodka władzy w Polsce, konkurencyjnego wobec rządu Rzeczypospolitej w Londynie już od jesieni 1943 roku prowadzili w Moskwie komuniści skupieni w Związku Patriotów Polskich. 20 lipca 1944 roku w Moskwie powołany został Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który zainstalowany został przez Sowietów w Chełmie, a następnie w Lublinie. PKWN rozpoczął rządy przy pomocy rozbudowanego aparatu represji. Najważniejszym argumentem dla trwałości komunistycznej władzy w Polsce była obecność Armii Czerwonej w formalnie suwerennym kraju. Komuniści, przejmując władzę dążyli do stworzenia prawa i ustroju, w którym człowiek zmuszony był działać w określonych, nieprzekraczalnych ramach. Nowy komunistyczny człowiek miał być anonimową cząstką kolektywu trybikiem w maszynerii biurokratycznego państwa, a nie wolną odpowiedzialną jednostką.
Druga wojna światowa przyniosła Polsce niebywałe straty ludzkie, proporcjonalnie największe spośród wszystkich uczestników wojny. Śmierć poniosło ponad 6 mln obywateli polskich. Wiele dóbr kultury, bezcennych zbiorów archiwalnych i bibliotecznych, kolekcji dzieł sztuki, materiałów naukowych uległo całkowitemu zniszczeniu. Polska poniosła też gigantyczne straty materialne, sięgające 38% substancji majątku narodowego sprzed wojny. Pragnienie normalności, stabilizacji, spokoju, było jednym z najpowszechniejszych. Kolidowały z nim obawy o przyszłość wynikające z zupełnie nowego położenia Polski, z objęcia władzy przez ludzi powszechnie wiązanych z obcymi wpływami. Utrata ziem wschodnich, widoczne uzależnienie od Związku Sowieckiego rodziły poczucie krzywdy i osamotnienia, mimo daniny krwi oddanej w nieustępliwej walce o niepodległość. Zarazem jednak wśród najszerszych kręgów dostrzec można było entuzjazm odbudowy, przekonanie o nadrzędności zadania podniesienia kraju z ruin.
Stalinizm w Polsce wprowadzano pod nadzorem i pod dyktando sowieckich doradców, którzy niejednokrotnie pełnili wysokie funkcje w aparacie rządowym, partyjnym i sądowym. Terror stawał się zjawiskiem nie tylko masowym, ale również powszechnym z czasem żadne, nawet najwyższe stanowisko w państwie czy partii przed nim nie chroniło. Liczba więźniów politycznych osiągnęła apogeum w 1948 roku około – 173 tysięcy osób. Liczba orzeczonych wyroków śmierci wy wyniosła nie mniej niż 5 tysięcy. Wykonano ponad 2,5 tysiąca. Liczbę osób, które zmarły lub zginęły w więzieniach w latach 1945-1956 szacuje się na ponad 20 tysięcy. Stalinizm to nie tylko terror i represje, ale również nachalna propaganda, silne skrępowanie nauki i kultury w ramach ideologicznej ortodoksji. Władze pragnęły dokonać w sposób najbardziej forsowny przekształcenia nie tylko instytucji państwa, ale również przebudowy sposobu myślenia człowieka.
Podziemie niepodległościowe działające na ziemiach II Rzeczypospolitej, zajmowanych w latach 1944-45 przez wojska sowieckie, w większości stanowiło bezpośrednią kontynuację konspiracji działającej w okresie II wojny światowej. Pozostawanie w podziemiu stworzonej do walki z Niemcami organizacji było interpretowane przez Stalina jako działanie wymierzone przeciwko Armii Czerwonej, a zatem sprzyjające Niemcom. Działania Sowietów pokazały jednoznacznie, że nie mają oni zamiaru tolerować jakichkolwiek niekontrolowanych przez siebie organizacji polskich. Wśród przywódców Państwa Podziemnego następowała szybka zmiana oceny i roli Moskwy. Dotychczasowa mieszanina nadziei i niepewności, wyrażająca się w oficjalnym określaniu Związku Sowieckiego sojusznikiem naszych sojuszników, ustępowała przekonaniu, iż nadszedł czas kolejnej okupacji, której należy dać zbrojny odpór. Można szacować, że przez organizacje i grupy konspiracyjne przewinęło się ponad 120 tys osób. Niemal połowa z nich wyszła z AK.
Po II wojnie światowej za granicami kraju znalazły się tysiące przedstawicieli elit politycznych, wojskowych, literackich, naukowych, artystycznych, sportowych oraz zwykłych emigrantów. Wielu Polaków, aresztowanych i wywiezionych z kraju, opuszczało wyzwalane obozy w Niemczech. Wszyscy zadawali sobie pytanie: czy jest sens powrotu do kraju? Wielu z nich nie miało dokąd wracać, bowiem ich domy znalazły się na terenach Związku Sowieckiego. Wielu obawiało się powrotu do Polski, spodziewając się represji komunistycznych. W 1945 r. poza krajem przebywało około 2,5 mil Polaków, których wojna wyrzuciła z kraju. Największe ich skupisko znajdowało się w Anglii. Emigranci niezależnie od wewnętrznych sporów i kłótni, stosunku do nieuznawanego przez świat zachodni rządu emigracyjnego tworzyli szkoły teatry, instytuty naukowe, wydawnictwa książkowe i prasowe. Do najważniejszych instytucji które miały znaczenie także w kraju należało Radio Wolna Europa i Instytut Literacki Jerzego Giedroycia.
Kościół stał się w latach wprowadzania systemu komunistycznego w Polsce wrogiem dla władzy narzuconej przez Związek Sowiecki. Film przedstawia politykę władz wobec Kościoła katolickiego, od umiarkowanej i dość liberalnej do restrykcyjnej i mającej na celu jego likwidację. Działalność Kościoła katolickiego zostaje ograniczona, a wielu księży, zakonnic i zakonników, a także biskupi uwięzieni. Punktem kulminacyjnym jest aresztowanie prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego w 1953 roku. Po wydarzeniach w czerwcu 1956 roku i zmianie I sekretarza partii PZPR prymas zostaje uwolniony. Władze zapowiadają przywrócenie demokracji w Polsce i w konsekwencji właściwe relacje z Kościołem katolickim.
Podczas XX Zjazdu Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego, odbywającego się w Moskwie w lutym 1956 r., następca Stalina Nikita Chruszczow zaatakował swojego poprzednika, obciążając go odpowiedzialnością za dyktatorskie metody działania i straszliwy terror. Było to sygnałem do daleko idących zmian w świecie komunistycznym, których efektem miała być destalinizacja. W Polsce wiosną 1956 r. zarysował się wyraźny konflikt wewnętrzny w partii komunistycznej między proreformatorsko nastawionymi puławianami i konserwatywnymi natolińczykami, pozostającymi w bliskim kontakcie z ambasadą sowiecką w Warszawie. 28 czerwca 1956 roku poznańscy robotnicy masowo porzucili pracę i wyszli na ulice. Bezpośrednim źródłem wybuchu niezadowolenia były żądania natury socjalnej i ekonomicznej. Wśród haseł demonstrantów pojawiały się też hasła wolnościowe i antysowieckie. Na ulice Poznania skierowano oddziały wojska, których liczba i metody działania były niewspółmierne do rzeczywistych rozmiarów oporu.
„Mała stabilizacja” to określenie stosowane jako etykieta systemu „gomułkowskiego”. Rzeczywistość państwa rządzącego wprawdzie totalitarnie, ale w porównaniu do stalinizmu łagodniej. Dla obywateli codzienność staje się łatwiejsza. 21 października 1956 roku 1 sekretarzem PZPR został Władysław Gomułka. Polacy liczyli na zwiększenie wolności obywatelskiej i zaniechanie terroru ze strony władzy. I faktycznie, po październiku 1956 rozpoczęła się destalinizacja. Niestety, odwilż trwała krótko. Już w grudniu tego samego roku po wielu demonstracjach w dużych miastach powołano ZOMO, formację do zwalczania zamieszek. Likwidowano niewygodną dla władzy prasę, wprowadzono cenzurę, więźniami stawali się działacze opozycyjni i przeciwni polityce Gomułki publicyści i pisarze. Nastąpił okres stagnacji, aż do grudnia 1970 roku gdy władzę przejął Edward Gierek.
Bunt studentów i zorganizowany przez nich 8 marca 1968 roku wiec na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego, brutalnie stłumiony przez władze komunistyczne zapoczątkowały wydarzenia marcowe w Polsce. Studenci protestowali przeciwko zdjęciu spektaklu „Dziadów” oraz relegowaniu z uczelni Adama Michnika i Henryka Szlajfera. W ciągu następnych trzech tygodni przetaczała się fala protestów solidarnościowych z warszawskimi studentami i wystąpień w szkołach wyższych w całej Polsce. Starcia uliczne miały miejsce w Gliwicach, Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Szczecinie i Wrocławiu. Dla władzy komunistycznej wiec stał się pretekstem do rozpętania antysemickiej nagonki, czego skutkiem była pacyfikacja polskiego życia intelektualnego i wymuszona emigracja trzynastu tysięcy polskich Żydów. Marzec 1968 roku był jednym z najgłębszych kryzysów społeczno - politycznych w całej historii PRL.
W końcu 1970 roku władze PRL przygotowywały ograniczoną reformę gospodarczą, której integralnym elementem miała być wprowadzona na jedenaście dni przed świętami Bożego Narodzenia drastyczna podwyżka cen wielu towarów, zwłaszcza żywności. 14 grudnia jako pierwsza zastrajkowała Stocznia im. Lenina w Gdańsku. Żądano cofnięcia wprowadzonych podwyżek. Dzień później już gwałtowne walki uliczne toczyły się w całym śródmieściu Gdańska. Wprowadzono wojsko. Strzelano do stoczniowców. Fala strajkowa rozlewała się na inne miasta Wybrzeża: Elbląg, Gdynię, Słupsk i Szczecin. Byli zabici i aresztowani, których podczas przesłuchań brutalnie bito i kopano. Do spacyfikowania protestów władze użyły ok. 27 tysięcy żołnierzy, którzy wystrzelili 46 tysięcy pocisków. Tragicznym symbolem grudnia '70 stał się pochód niosący na drzwiach ciało zabitego osiemnastoletniego Zbigniewa Godlewskiego. To on jest bohaterem piosenki „Ballada o Janku Wiśniewskim”.
W grudniu 1970 Edward Gierek objął władzę i musiał zmierzyć się zarówno z rozbudzonymi nastrojami społecznymi, nową falą strajków jak i umocnić swoją władzę w PZPR. Społeczny bunt został opanowany poprzez wycofanie się z grudniowej podwyżki cen, złagodzenie napiętych stosunków z Kościołem, przejściową liberalizację w polityce kulturalnej, ułatwienie wyjazdów zagranicznych. Niebagatelną rolę odegrała poprawa sytuacji gospodarczej dzięki zaciągnięciu licznych kredytów zagranicznych. Kwitła „propaganda sukcesu”, podkreślająca, że „Polak potrafi”. Sukces nie trwał długo. Już w '75 roku rozpoczął się ogromny kryzys gospodarczy. W sklepach brakowało wszystkich towarów, a próba wprowadzenia podwyżek cen w '76 r zakończyła się kolejnym wrzeniem społecznym. W odpowiedzi na represje po czerwcu `76 powstał Komitet Obrony Robotników. Wkrótce potem szereg innych organizacji. W podziemiu wydawano niezależną prasę i zakazane książki. Nadzieją dla Polaków był wybór na papieża kardynała Karola Wojtyły.
W 1975 PRL podpisała w Helsinkach Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Zobowiązała się w nim do respektowania praw człowieka oraz swobody wymiany informacji i myśli. Pozwoliło to pierwszym, nielicznym jeszcze środowiskom opozycyjnym, podjąć otwarte działania w obronie praw człowieka, zwłaszcza po czerwcu 1976 roku, kiedy władza brutalnie rozprawiła się ze strajkującymi robotnikami w Ursusie, Radomiu czy Płocku. Powstały środowiska opozycyjne. W pierwszej kolejności najaktywniejszy z nich Komitet Obrony Robotników (KOR), który przekształcił się w Komitet Samoobrony Społecznej KOR, a następnie: Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela, Ruch Młodej Polski, Konfederacja Polski Niepodległej i inne grupy, w tym Studenckie Komitety Solidarności, czy Wolne Związki Zawodowe. Brało w nich udział kilka tysięcy osób, głównie skupionych w dużych miastach. Oprócz Polskiego Porozumienia Niepodległościowego, większość grup opozycyjnych postanowiła działać w sposób jawny.
Pierwsze strajki latem 1980 r były reakcją na podwyżki cen mięsa i wędlin wprowadzone przez rząd Edwarda Gierka. W lipcu strajkowało już 80 tysięcy osób. W połowie sierpnia 1980 roku zaczęli strajkować stoczniowcy na Wybrzeżu. Protest w Stoczni Gdańskiej zorganizowali działacze Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. 14 sierpnia, w obronie zwolnionej za działalność opozycyjną Anny Walentynowicz zastrajkowało kilka wydziałów. Fala protestów zaczęła obejmować cały kraj. Utworzono Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, którego przewodniczącym został Lech Wałęsa. Najważniejsze było utworzenie niezależnych związków zawodowych z prawem do strajku a także postulaty wolności słowa czy przywrócenia do pracy zwolnionych pracowników. 64 intelektualistów zaapelowało do władz PZPR o podjęcie rozmów z MKS. Podpisanie porozumień w Gdańsku 31 sierpnia 1980 roku między Komisją Rządową i Międzyzakładowym Komitetem Strajkowym oraz powstanie NSZZ „Solidarność” stały się początkiem obalania komunizmu w 1989 roku
Okres 16 miesięcy legalnej działalności NSZZ „Solidarność” był czasem swoistego festiwalu wolności w zniewolonym kraju. Pomiędzy sierpniem 1980 roku, czyli podpisaniem porozumień sierpniowych w Gdańsku a 13 grudnia 1981 roku, dniem wprowadzenia stanu wojennego, swobodnie można było wyrażać swoje opinie i żądania. Mogły z tego korzystać wszystkie środowiska. Komisje Zakładowe NSZZ „Solidarność” powstawały w sądach i prokuraturach, wśród cywilnych pracowników wojska. Rozwijała się niezależna prasa, powstało Radio Solidarność. 5 września 81 roku odbył się Pierwszy Krajowy Zjazd Delegatów Związku, na którym zebrało się prawie 900 przedstawicieli reprezentujących ponad 9 milionów członków „Solidarności”. Czas tych 16 miesięcy swoistego karnawału spowodował, że PZPR zaczęła dostrzegać zagrożenie utraty władzy. 13 grudnia 1981 roku komuniści wprowadzili stan wojenny.
W mroźną noc z 12 na 13 grudnia zerwano połączenia telefoniczne. Trwały aresztowania i zajmowanie siedzib „Solidarności”. Rozbijano łomami drzwi, niszczono sprzęty. W Gdańsku, pod eskortą wieziono Lecha Wałęsę do Warszawy. W pobliżu zakładów pracy i na ulicach koncentrowały się oddziały ZOMO. 13 grudnia gen. Jaruzelski, w radiu i telewizji ogłosił wprowadzenie stanu wojennego. W ciągu pierwszej doby aresztowano prawie trzy i pół tysiąca osób. „Solidarność” zaczęła organizować protesty, powstały też podziemne komitety. Z użyciem ZOMO zlikwidowano strajki w około 200 przedsiębiorstwach. Rozpoczęły się procesy sądowe z wysokimi wyrokami. W '82 roku prezydent Regan odebrał Polsce klauzulę najwyższego uprzywilejowania w handlu. W 1983 Lech Wałęsa otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. W 1985 r. przywódcą ZSSR został Michaił Gorbaczow. 31 sierpnia 1988 gen. Kiszczak oficjalnie spotkał się z Lechem Wałęsą i przedstawicielem episkopatu. Rozpoczęły się negocjacje prowadzące do obrad Okrągłego Stołu.
Odcinek przedstawia historię Kościoła katolickiego w Polsce i jego relacji z rządami komunistycznymi w latach 1956 - 1989. Prymasowski program Wielkiej Nowenny ma przygotować naród do milenium w 1966 roku i służy do obrony Polaków i Polski przed narzuconą ideologią komunistyczną. Film ukazuje stosunki państwo - Kościół i metody walki władz PRL - u z duchownymi. Działalność kardynała Stanisława Wyszyńskiego i Episkopatu Polski służy obronie wiary i narodu przed narzucaną ateizacją. Wybór Jana Pawła II i jego I pielgrzymka do kraju w 1979 roku przywracają tożsamość i godność Polakom. Dokument pokazuje zaangażowanie księży w ruch Solidarności i zabójstwa księży przez Służbę Bezpieczeństwa PRL - u w celu zastraszenia duchowieństwa i biskupów.
Wraz z objęciem władzy w Związku Radzieckim przez Michaiła Gorbaczowa, w latach 1985 - 86, zaczęły zachodzić głębokie zmiany. Główny nurt „Solidarności” z Lechem Wałęsą opowiadał się za osiągnięciem porozumienia z władzą PZPR. W 1988 roku w maju i sierpniu Polskę ogarnęła fala strajków. Głównym ośrodkiem „Solidarności” stał się powołany w grudniu 1988 roku ponad stuosobowy Komitet Obywatelski. Obrady w Magdalence miały doprowadzić do Okrągłego Stołu. Dla strony solidarnościowej zasadniczą wartością były wolne wybory. Obrady Okrągłego Stołu toczyły się w Pałacu Namiestnikowskim przez dwa miesiące. 4 czerwca odbyły się wybory, które zakończyły się miażdżącym zwycięstwem „Solidarności”.
Emigracja polska w latach 1957-89 w istocie była spowodowana względami politycznymi. Nawet ewidentne motywy ekonomiczne wyjazdu z kraju były przede wszystkim radykalną odmową życia w ustroju komunistycznym i państwie PRL. Głównymi ośrodkami polskiej emigracji politycznej były przede wszystkim: Anglia, Stany Zjednoczone i Francja. W Londynie nadal urzędował Polski Rząd na uchodźstwie, w Nowym Jorku i Chicago rósł w siłę Kongres Polonii Amerykańskiej, próbując wpływać na amerykańską politykę wobec Związku Sowieckiego i Europy Środkowo-Wschodniej. W Paryżu zaś Instytut Literacki Jerzego Giedroycia wydawał miesięcznik „Kultura”, „Zeszyty Historyczne” i książki, które kształtowały niezależną myśl polityczną na emigracji. Powoli przenikały do „zniewolonego kraju”. W wyniku antysemickiej nagonki w marcu 1968 roku zorganizowanej przez władze PRL, w ramach wewnętrznych, partyjnych porachunków, opuściło Polskę lub zmuszonych zostało do wyjazdu ok. 15 tysięcy w przeważającej mierze polskich Żydów
Rozwiązanie ZSRR, Układu Warszawskiego i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej w 1991 roku spowodowało, że jeden biegun polityki światowej przestał istnieć. W nowej sytuacji geopolitycznej określono członkostwo w NATO i strukturach europejskich jako cele strategiczne dla Polski. Sojusz Północnoatlantycki przyjął Polskę, Czechy i Węgry do swojego grona w marcu 1999 roku. Warunki członkostwa w Unii Europejskiej określał traktat akcesyjny z kwietnia 2003 roku. W referendum, które odbyło się w dniach 7 i 8 czerwca 2003 roku, za przystąpieniem do Unii głosowało 77, 5 procent Polaków. 1 maja 2004 roku Polska została członkiem Unii Europejskiej.
Odcinek opisuje okres planowego wyniszczenia polskiej inteligencji przez okupantów tj. Niemców a następnie Sowietów. Pokazuje instalację nowej władzy w Polsce, aż do upadku reżimu w 1989 roku. Narrator prowadzi widza poprzez fakty ilustrujące świadome ograniczenie wolności, zadekretowany socrealizm oraz narzucenie cenzury, jej oddziaływanie na różnego rodzaju przejawy twórczości, dziedziny sztuki i kultury. Równolegle film opowiada o zmaganiach i oporze wybitnych polskich twórców kultury w obliczu totalitarnej władzy. Przykładem jest wybitny polski malarz Władysław Strzemiński skazany na niebyt przez stalinowskiego urzędnika.