De fabriek maakt alles anders. Veel werk, maar ander werk. Het is de 2e helft van de 19e eeuw. Nieuw elan in Nederland. Beweging. Vooruitgang. Minder werk op het land: mensen trekken naar de stad. Daar staan de fabrieken. Nieuwe producten voor iedereen, spannend, leuk, handig, anders. Wie betaalt de prijs van deze modernisering? Eindeloze werkdagen en steeds dezelfde handelingen. Een schamel loon voor smerig en gevaarlijk werk. Industriesteden raken overbevolkt. De paar uren vrije tijd na het werk, brengen de arbeiders door in benauwde sloppen. De mensen zijn misschien wel arm, maar niet gek. Samen sta je sterker. Een dienstmeid, een boerenknecht, een wever, ze vallen moeilijk te organiseren. Eenmaal bij elkaar in een fabriek en in dezelfde buurt verandert dat. De trotse fabrieksarbeider, met een vak, die iets kon maken met zijn handen, bestaat hij nog? Die fabriek met zijn sirene voor de schafttijd, de personeelswinkel, de sportclub, de fanfare en de gezelligheid. Waar staan de fabrieken nu? En wie werken er?
Het zijn de veenarbeiders en de grondwerkers die als eerste staken voor een beter leven. Het zijn de schoonmakers, die in 2012, bijna anderhalve eeuw later hetzelfde wapen gebruiken. Staken is vanaf het begin het belangrijkste machtsmiddel om iets af te dwingen. Staken voor meer geld, veiliger werk, menswaardiger omstandigheden. Staken betekent eenheid, solidariteit, trots. Staken is niet zonder risico. Stakers moeten hun deelname aan acties bekopen met gevangenisstraffen, fysiek geweld, ruzie met familie en buren, ontslag. Een goede staking heeft een pakkende leus nodig. Krachtige symbolen. Maar ook muziek, bier en worst. Van lijdend naar strijdbaar. Van slachtoffer naar de man met de vuist in de lucht. Wat is een staking ? Wie bedacht de staking? Wat zijn de regels van de staking? Hoe voorkom je dat een staking uitloopt op rellen en oproer? Hoe breek je een staking? Is staken iets van vroeger, of nog altijd nodig?
Met het Damoproer van 1848 begint het arbeidersprotest in Nederland. De fabrieken draaien op volle toeren, de steden barsten uit hun voegen, er wordt geld verdiend. Onder aanvoering van hun doorgeleerde leiders beginnen arbeiders te beseffen dat ze niet alleen plichten hebben, maar ook rechten. Ze willen gehoord worden, kiesrecht, een kortere werkdag. In 1848 gaat in Parijs het volk de barricaden op, de start van een revolutionaire golf in Europa, die op den duur ook Nederland bereikt. De machthebbers raken in paniek. In Oost-Groningen wordt de staat van beleg uitgeroepen. Hoe moeilijk is het om je stem te verheffen? Wat moet je daarvoor over hebben? Wat zijn de risico’s ? Hoe moet je je doel bereiken? In de socialistische arbeidersbeweging woedt daarover een hevige discussie: willen we de macht of sluiten we compromissen? Een vreedzame of gewapende strijd? Pieter Jelles Troelstra is één van de oprichters van de SDAP. Na het uitbreken van de Russische revolutie denkt Troelstra dat ook de Nederlandse arbeiders rijp zijn voor de revolutie. Massavergaderingen, demonstraties, het gist in Nederland. Er wordt geschoten, er vallen doden. Koningin Wilhelmina verschijnt op het Malieveld om de revolutiepoging te breken. Achteraf blijkt dat de angst voor revolutie veel mogelijk maakt: kiesrecht, de 8-urige werkdag, ze komen er.
“Als je voor een dubbeltje geboren bent, dan word je nooit een kwartje” “Godverdomme Kermis moet er wezen, Kermis moet er zijn, Anders slaan wij bij den Burgemeester, de ruiten kort en klein”. 1899: Kermisoproer in Hilversum. Werken, sloven en zuipen. Dat is het imago van de arbeider. En één keer in het jaar Kermis. Bandeloze lichtzinnigheid, vindt de burgemeester en hij verbiedt het spektakel. De wevers van Hilversum komen in opstand, de stenen gaan uit de straat. De leiding van de vakbond en de partij, die zelf doorgeleerd hebben, proberen het imago van de arbeider te veranderen. Henri Polak, oprichter van de Algemene Nederlandsche Diamantbewerkersbond, wil van de arbeiders burgerlijke, nette mensen maken. Hij richt lees- en muziekclubs op. Onderwijs, beschaving en cultuur zijn volgens hem voor de arbeiders net zo onmisbaar als een goed loon en fatsoenlijke arbeidsomstandigheden. Hij wil ook dat nieuwe straten zo gebouwd worden dat vrouwen niet langer vanuit hun ramen ordinair naar elkaar kunnen schreeuwen. Zingen bij De Stem des Volks in plaats van smartlappen in het café. De blauwe knoop, de arbeiderssportbonden, de kinderen naar de AJC. En allemaal hun eigen vaandels. Jef Last rijdt met zijn rode filmauto door het land en maakt het socialisme zichtbaar.
Vrolijk vermaak en je steekt er wat van op, de sandwichformule van de VARA, het troetelkind van de rode familie. “Het is één van die surrogaten van deze dagen die lawaai, onrust en rumoerigheid van het moderne leven vergroten”. Socialistisch voorman Henri Polak is bang voor het nieuwe massamedium radio. Hij vreest dat er geen boek meer gelezen wordt. Dezelfde argwaan die later ook de televisie en internet zal treffen. Polak vergist zich. De socialistische beweging is alleen maar gegroeid door het gebruik van de eigen media. De krant Het Volk, de Arbeiderspers en de parel aan de kroon, een eigen omroep: de ‘ Vereeniging van Arbeiders Radio Amateurs’. Uniek in de wereld. Geen staatsomroep, maar een eigen geluid. Troelstra gewoon op de radio. Maar ook cabaret , hoorspel en muziek. Al snel heel populair. Met altijd discussie over wat wel en niet mag en hoe het verder moet. Is de VARA er alleen voor de arbeider of voor heel Nederland? Dienstbaar aan de PvdA, of ook aan CPN en PSP? Alleen een stem voor de vakbonden of ook voor de werkgevers? Wel of geen smartlappen? Neutraal of tegen de Vietnamoorlog? Geen woning, geen kroning? Kijkcijfers of kwaliteit? Met de VPRO of met BNN? Verschillig en Uitgesproken. De omroep van de familie Doorsnee, Wim Kan, Zo is het…, Achter het Nieuws, De Matinee op de Vrije Zaterdag, Koos Postema, In de Rooie Haan, Willem Ruis, Sonja Barend…..
Goede en foute strijd, arbeiders bij de NSB en arbeiders in het verzet, solidariteit is niet vanzelfsprekend in een bezet land. Nooit meer oorlog. Dat is de stemming na de 1e wereldoorlog. Arbeiders vechten niet tegen arbeiders. Socialisten dragen een gebroken geweertje. Tot de crisis aanbreekt. Immense werkloosheid. Armoe. Opstanden. Fascisten grijpen de macht in Spanje, Italië, Duitsland. Tijdens de Spaanse Burgeroorlog vechten Nederlandse socialisten aan de kant van de Republikeinse Regeringstroepen. Uit solidariteit. Vakbondsleiders uit Hitler-Duitsland vinden een veilig huis bij hun broeders in Nederland. Uit solidariteit. Verzetsmensen komen uit alle maatschappelijke stromingen, het verzet is zeker geen exclusief linkse beweging. Solidariteit met mensen die vervolgd worden en met verzet tegen de bezetter blijkt echter lang niet altijd vanzelfsprekend. Het NVV, de VARA, de Arbeiderspers en Het Volk komen de bezetter aanvankelijk tegemoet. SDAP leiders als Vorrink en Drees houden hun rug recht en weigeren elke medewerking. Veel SDAP-leden worden in de loop van de oorlog opgepakt en afgevoerd naar concentratie- of gijzelaarskampen. Het zijn de illegale communisten die oproepen tot de Februaristaking uit protest tegen de Jodenvervolging.
Socialisten en de monarchie. In het hart ‘tegen’ maar als het er op aan komt ‘voor’, met Drees, Den Uyl en Kok als redders van het Koningshuis. 6 september 1898, de inhuldiging van Koningin Wilhelmina in Amsterdam. Troelstra en andere Kamerleden van de SDAP gaan niet naar de Nieuwe Kerk. 115 jaar later zijn er opnieuw een paar socialisten die weigeren trouw te zweren aan de kroon als Willem Alexander koning wordt. Arbeiders hebben het niet zo op koningen en prinsen. In Europa worden 20 koningshuizen verjaagd. In Nederland maakt Domela Nieuwenhuis koning Willem III belachelijk. Majesteitsschennis, oordeelt de rechter en Domela kan 200 dagen stijfseldoosjes plakken. Als hij vrij komt verstoren Oranjeklanten de feestelijke bijeenkomsten. Bang voor de arbeidersmassa die kiesrecht en gelijkheid eist, wordt het vorstenhuis ingezet als baken van ‘gemeenschapszin en plichtsbesef’, als wapen tegen ‘het rode gevaar’. Koning en kapitaal, zei Troelstra al, ze horen bij elkaar. De koning is van de elite, van de macht. Maar zijn achterban denkt er heel anders over. En als de VARA in 1980 verslag doet van de kroningsrellen, blijkt daar niet zo veel aan veranderd te zijn.
Vrouwen zorgen voor een proper huishouden, een nette opvoeding van de kinderen en een warm nest voor de man. Een socialist is nog geen feminist. De eerste socialistische leiders trokken zich het lot aan van werkende vrouwen. Die moeten zo hard werken en onder zulke slechte omstandigheden dat ze het niet lang vol kunnen houden. De socialisten willen af van de vrouwenarbeid en van de kinderarbeid, mannen moeten meer gaan verdienen. Mannen moeten ook stemrecht krijgen, een fatsoenlijk loon, goede arbeidsomstandigheden, vrije tijd. Nette arbeidersvrouwen hoeven niet buitenshuis te werken. Dat doen de dames waar ze schoonmaken ook niet. Ze gaan naar de huishoudschool, waar ze leren over het gezin als hoeksteen. Met een hygiënische, mooie keuken, tafelmanieren, zelfgemaakte kinderkleren, een encyclopedie in de kast en geen drank. Rond de eeuwwisseling wordt het feminisme een kracht van betekenis. De Vereniging voor Vrouwenkiesrecht wordt opgericht. Aletta Jacobs neemt het voortouw. De neo-malthusiaanse bond bestrijdt de armoede door gezinsplanning, met voorbehoedmiddelen. Na de oorlog komen er een Vrouwenvakbond, VOS-cusussen en moedermavo’s. Wie kent er tegenwoordig nog een vrouw die niet buitenshuis werkt?
De kolenkachel de deur uit en de auto voor de deur. Welvaart: de brommer, de tv, de ijskast, de douche, de tandarts, de chinees, de supermarkt. 1946. Van SDAP naar PvdA. Met de A van Arbeid , niet van Arbeiders. Voor het eerst een socialistische premier: Willem Drees. Zuinige, sobere leider. Vooral gericht op werk voor alle mannen. Nederland verandert razendsnel. Nieuwe huizen, nieuwe bedrijven, nieuwe wegen, bruggen, stations, scholen. Intussen sterft het handwerk langzaam uit. Automatisering. Meer machines, minder werk. Alles gericht op meer winst. Het lijkt wel een nieuwe industriële revolutie. Profiteren de arbeiders ook? Niet vanzelf. Er is actie voor hogere lonen. Wilde actie ook. De vakbond heeft een verbond met Drees om de lonen gematigd te houden. De materiële welvaart neemt toe. Er komen vakantiedagen en volkscampings. Er komt een staatspensioen: de AOW. Maar geluk is meer dan geld alleen. De jaren ’60 worden de jaren van jongeren en hun protest. Verzet tegen nieuwe oorlogen. De eis van totale vrijheid. Als PvdA leider Joop Den Uyl in 1973 premier wordt, wil hij alles aanpakken. De ondernemingsraad, middenschool, stadsvernieuwing, abortus. In de fabriek gaat het intussen minder goed. Oliecrisis. Er moet bezuinigd worden. Duizenden verliezen hun werk. De arbeiders van Enka proberen met een bezetting de sluiting van de fabrieken en het ontslag van 6000 man te voorkomen. De buikriem moet aangehaald. De groei lijkt er uit. Vanaf de jaren '60 worden Italianen, Spanjaarden, Turken en Marokkanen naar Nederland gelokt, om als fabrieksarbeider een handje te helpen. De nieuwe arbeider, eerst alleen en later met vrouw en kinderen. Het nieuwe proletariaat.
Arbeid is niet meer wat het een eeuw geleden was, maar een arbeidersklasse zal altijd blijven bestaan. Arbeider in Nederland. Het is niet cool. Tenzij als ZZP-er. Gewoon je eigen baas. Een vakman. Met een eigen bus of kapperszaak. Uit Polen, Turkije, Bulgarije of Assen. Een zevendaagse werkweek en geen uitkering bij werkloosheid. Werken in loondienst sterft uit. Arbeiders aan de lopende band zijn vervangen door robots. Samen sterk wordt moeilijk. Of niet? De fabriekspijpenindustrie is langzaam verdwenen. De massaproductie niet. Die is verkast naar lagelonenlanden. T-shirts worden genaaid in landen met levensgevaarlijke textielateliers. Kinderen worden ingezet om mobieltjes te maken. Is hun situatie te vergelijken met die van de arbeider van Nederland een eeuw geleden? Wanneer breekt voor hen de gouden eeuw aan?